Ticaret Bakanlığına Hal Yasası için rapor sunuldu

Antalya Tarım Konseyi (ATAK) sektör paydaşlarıyla birlikte “Yaş Meyve Sebze Piyasası ve Hal Mevzuatı Tespitler, Sorunlar ve Çözüm Önerileri” başlıklı rapor hazırladı.

ATAK heyeti, uzun zamandır gündemde olan hal yasasına yönelik katkı sağlamak amacıyla hazırlanan raporu Ticaret Bakan Yardımcısı Mahmut Gürcan’a sundu.

Yaş meyve sebze (YMS) piyasası ve toptan ticareti ile ilgili son düzenlemenin, 2010 yılında 5957 sayılı kanun ve 2012 yılında yönetmelikle yapıldığı hatrılatılan raporda, "Aradan geçen 15 yılın sonunda bu amaçların ne ölçüde gerçekleştirildiği ile ilgili herhangi bir etki analizi yapılmamış ya da yayınlanmamıştır. Bu düzenlemenin üretici (arz) tarafında çok sayıda küçük üretici bulunurken nispi olarak daha az sayıda olan alıcı (talep) tarafında ise düzenlemede tanımlanmış olan meslek mensupları bulunmaktadır" denildi.

YMS piyasasının bitkisel ürün piyasalarındaki en hızlı, kısa süreli, saklanamaz ve yüksek dalgalanmalara sahip bir piyasa olduğuna dikkat çekilirken, zamanlamanın hayati ölçüde önemli olduğu vurgulandı.

Raporda şu ifadelere yer verildi: "Bu düzenleme ile YMS ürünlerinin hallerden fiziki olarak geçme zorunluluğu kaldırılmıştır. Ayrıca hal içinde ya da hal dışında yapılan YMS ticaretiyle ilgili verilerin hal kayıt sistemine (HKS) girişi zorunlu hale getirilmiştir. Hal içinde yapılan ticarete konu ürünler, halsis kayıtları ve onayıyla künye ve plaka numarası ile hal dışına çıkarılmaktadır. Halsis kayıtları, HKS’den alınmaktadır. HKS’ye veri girişlerinde beyan esası geçerlidir. Veri kaydında icmal sistemi iptal edilmiştir. Halsis kayıtlarıyla hal dışına çıkarılan ürünlerden %1 rüsum kesilirken bu kaydı olmayan ya da kabul edilmeyen satıştan %2 rüsum kesilir. Bu düzenlemeden sonra hallerde işlem miktarı sürekli gerilemiş ve son dönemde 2010 yılına göre işlem miktarı Antalya için ortalama %60 azalmıştır."

Son 15 yıl içerisinde dünya YMS üretim alanı ortalama %30, ülkemizde ise %12 artarken üretim miktarının dünyada %55, ülkemizde ise %50 arttığına vurgu yapılan raporda, "Birim alandan sağlanan üretim artışı, ülkemizde dünya ortalamasının üzerinde artmıştır. Bunun sonucunda dünya üretimindeki payımız ortalama %2.8’de sabit kalmıştır. Dünya YMS ihracatı ortalama %270, ülkemizde ise %210 artmıştır. 2023 yılı verilerine göre ülkemizde 60 milyon tona yaklaşan YMS üretiminin yaklaşık %11’i kentimizde üretilirken örtü altında ise %50’nin üzerinde bir üretim payımız söz konusu olmuştur. Kentimizdeki yıllık üretimin yaklaşık %15’i fiziki olarak hallerden geçerken yaklaşık %15’i de ihracata konu olmuştur. Yani üretimin %70’i bu iki kanalın dışında ticarete konu olmuştur. Kentimizde YMS ürünlerinin fiyat oluşumu, büyük ölçüde hallerde gerçekleşmektedir. İhracatçılar, ürünlerini küçük partiler halinde küçük çiftçilerden toplamaktadırlar" denildi.

Raporda piyasadaki işleyişle alakalı 13 temel sorun şöyle sıralandı:

1. Tespitler Bölümünün 1. maddesinde, 5 alt başlık olarak belirtilen düzenleme amaçları içerisinde yeterli düzeyde hayata geçirilmiş bir amacın olmayışı, genel olarak mevzuat düzenleme uygulamalarının amaçlarla uyumsuz olmasına neden olmuştur.

2. Kanunda ve yönetmelikte tanımlanmış amaçlarla uyumsuz işleyen piyasa; bir taraftan gelişimini, derinliğini ve etkinliğini kaybetmiş diğer taraftan da etkin fiyat oluşumu için ortam sağlanamamıştır.

3. Piyasada işlem gören ürünler, eşsiz sınıflandırmalı bir standartlar sistemine sahip olmadığı için fiyatlandırmada doğru ölçeklendirme, kayıt altına alma ve raporlama performansı yetersiz kalmıştır.

4. Toptancı haller arasında bilgi paylaşımını sağlayacak HKS sistemi ve HALİS uygulamaları son derece rijit, içe kapalı ve yetersiz kalmıştır. HKS sadece toptancı haller arasındaki bilgi paylaşımında yetersiz kalmamış aynı zamanda sistemin gerçek ve tüzel üyeleri arasındaki bilgi paylaşımı ve sistem verilerine erişim de sağlanmamıştır. Bu durum, piyasa işleyişinin etkinliğini bozmuş ve mevzuat amacına da aykırı olmuştur.

5. Yaş meyve sebze piyasasında kayıtlılığı sağlamak amacıyla Kanun’a eklenen HKS hükmü, uygulamada e-fatura, ÇKS, ADNKS ve benzeri yazılım uygulamalarıyla entegre edilmediği için kayıt altına alma ve takip amaçları yetersiz durumdadır.

6. HKS’ye kayıt, beyan esasıyla olmaktadır. Entegrasyon sorunları nedeniyle idari kontroller ve tutarlılıklar yetersiz kalmıştır.

7. Hallerden çıkışta uyumsuzluk nedeniyle ya da başka bir nedenle künyesi kabul edilmeyen ürünler, hal dışı işleme tabi tutulmaktadır. Bu durum haksız maliyet artışlarına neden olmaktadır.

8. Hal rüsumu kapsamı daraltılarak sadece komisyoncuların üzerinde bırakılmıştır. Meslek mensupları arasında haksız rekabete neden olmaktadır. En fazla kayıt ve kontrol altında olan ve hareket alanı kısıtlı olan komisyoncu kesim ciddi baskı altında bırakılmaktadır.

9. Künye, HALİS ve HKS işlemlerinin fiili durumu ya da güncel hali dikkate alacak esnekliğe sahip olmaması dolayısıyla yollardaki kontrollerde sorunlar çıkmakta ve haksız cezalar söz konusu olmaktadır.

10. Ürünlerin fiyat oluşumu, hal dışında işlem gören %70 ile değil haldeki %30 ile sağlanmaktadır. Ayrıca eşsiz sınıflandırmaya dayalı kodlamalar olmadığından ürünler, genellenmiş cinslerle fiyatlanmaktadır.

11. Hallerdeki giriş çıkış kantarları başta olmak üzere donanım kapasitesi son derece yetersiz kalmıştır.

12. Hallerdeki işleme ve depolama olanakları kısıtlıdır ve bireysel durumdadır. Ürünlerin maliyetlerini doğrudan artırıcı bir etki yaratmaktadır.

13. Haller arası taşıma şartları yetersizdir ve ürünlerin raf ömürlerine olumsuz etkinin yanı sıra fire oranını da artırmaktadır.

Mevcut yasada yapılması planlanan değişiklikler sırasında önemle dikkate alınması talep edilen 10 öncelikli madde şu şekilde özetlendi:

1. Mevzuatın amaç maddesine aşağıdaki maddeler eklenmelidir:

a. Ticarete konu malların eşsiz sınıflandırılmasının ve kodlamalarının etkili şekilde yapılmasını sağlamaktır.

b. Malların tedarik, işleme, dağıtım ve satışı ile ilgili verilerin dijital ortamda kayıt edilmesini, izlenmesini, denetlenmesini, raporlanmasını ve paylaşılmasını sağlamaktır. Bunun için gerekli dijital portal sisteminin diğer uygulamalarla entegre olarak kurulup işletilmesini sağlamaktır.

c. Toptancı hallerinin çağdaş bir alt yapıya kavuşturulmasını ve işletilmesini sağlamaktır.

d. Toptancı hallerin ve Bakanlığın performansa dayalı dönemsel faaliyet ve amaçlara uyumluluk raporlarının yayınlanmasını sağlamaktır (ekonomik etki analizi raporları).

2. HKS, HALİS, e-fatura, ADNKS, e-üretici kayıt defteri ve ÇKS, GTS, İTS, ÖKS gibi yazılım uygulamaları birbirleriyle entegre edilmeli, bir ağ algoritmasıyla etkileşimli ve birbirlerine erişimli çalışmalıdır. Böylece dijital portal işlevi sağlanmalıdır.

3. Hal içi ticareti derinleştirecek ve artıracak avantajlar üreticilere ve meslek mensuplarına sağlanırken hal dışı ticaret için yetkilendirme belgeleri ve çok sıkı denetimler getirilmelidir.

4. Tüccar ve diğer satınalmacı meslek mensupları için teminatlar artırılmalı ve mutlaka sektördeki tecrübe süresine göre farklılaştırılmalıdır.

5. Künye bildirimi plakaya değil tüccara yapılmalıdır. HKS’de kaydı olmayan kişilerin ya da meslek mensuplarının yaş meyve sebze ticareti engellenmelidir.

6. Ürünlerin fire, çürük ve atık tutanakları için hal hakem heyeti yetkilendirilmelidir.

7. Hal rüsumu; hal içi, hal dışı, ihracat, organize marketler ya da pazarcılar ve sanayi de dahil olmak üzere tüm ticaretten farklılaştırılarak alınmalıdır.

8. Hal içinde satışı yapılan ürünler için bildirim ve HKS uygulamasında komisyoncu %1 ve alıcı %1 olarak tanımlanmalıdır. Alıcı, hal içinden alışını ispat ettiğinde kesilen %1 rüsum iptal edilmeli aksi durumda rüsum alıcıdan tahsil edilmelidir.

9. Hallerin çağdaş ve işlevsel bir alt yapıya ve donanıma sahip olması için merkezi yönetim tarafından proje finansman desteği etkili şekilde sağlanmalıdır.

10. Haller arası standart ve uygulama farklılıkları kesinlikle giderilmelidir.

50 üyeden oluşan Antalya Tarım Konseyi'nin hazırladığı raporda, öncelikli önerilerin yanısıra 16 başlıktan oluşan öneriler kısmında ise şu noktalara dikkkat çekildi:

1. Hal kanununun amaç maddesinin aşağıdaki şekilde değiştirilmesi:

a.Sebze ve meyveler ile arz ve talep derinliğine göre belirlenecek diğer malların ticaretinin gıda standartlarına ve güvenirliğine uygun kalitede gerçekleşmesini sağlamaktır.

b.Malların ticaretini serbest rekabet şartları içinde sağlamak ve piyasanın etkin işleyişini geçerli kılmaktır.

c.Ticarete konu malların eşsiz sınıflandırılmasının ve kodlamalarının etkili şekilde yapılmasını sağlamaktır.

d.Malların tedarik, işleme, dağıtım ve satışı ile ilgili verilerin dijital ortamda kayıt edilmesini, izlenmesini, denetlenmesini, raporlanmasını ve paylaşılmasını sağlamaktır. Bunun için gerekli dijital portal sisteminin kurulup işletilmesini sağlamaktır. (HKS) e.Üretici ve tüketicilerin hak ve menfaatlerini korumak üzere malların etkin şekilde tedarikinin, işlenmesinin, dağıtımının ve satışının yapılmasını sağlamaktır.

f.Meslek mensuplarının faaliyetlerinin düzenlenmesini sağlamaktır.

g.Toptancı halleri ile pazar yerlerinin çağdaş bir sisteme kavuşturulmasını ve işletilmesini sağlamaktır.

h.Toptancı hallerin ve Bakanlığın performansa dayalı dönemsel faaliyet ve amaçlara uyumluluk raporlarının yayınlanmasını sağlamaktır.

2. YMS ürünleri eşsiz sınıflandırmalı kodlamalarla üretime ve ticarete konu edilmelidir.

3. HKS ve HALİS gibi yazılımlar; tedarik, üretim ve ticaret değer zincirine yönelik bir dijital portal haline dönüştürülmelidir. Bu portal; üyelik sistemiyle paylaşıma açık tutulmalıdır. Üyelik; mesleki, kurumsal ve bireysel olmak üzere 3 düzeyde oluşturulmalıdır.

4. Hal çıkışlarındaki Künye sistemi, eşsiz sınıflandırılmış kodlamalarla tanımlanmış ürünlere ait bilgilerle tasarlanmalı, güncel değişimlere açık ve esnek yapıda kullanıcı dostu olarak tanımlanmalıdır.

5. Hal dışı taşımalar için de aynı künye tasarımı gerçekleştirilmelidir.

6. Künye; HKS, HALİS, ADNKS ve e-fatura entegrasyonu ile etkileşimli olmalıdır.

7. Ticarete henüz konu olmamış ve depodaki ürünler de HKS sistemine kayıt edilmelidir.

8. Meslek mensuplarının hakları ve sorumlulukları rekabeti bozucu nitelik taşımamalıdır.

9. Ürünlerin girdi tedarikleri, üretim, üretici ve ticaret verileri söz konusu portal üzerinde kayıtlı olmalıdır.

10. Söz konusu portal, diğer kayıt sistemleriyle (ÖKS gibi) etkileşimli hale getirilmeli ve YMS envanteri için idari kayıt temeli haline getirilmelidir.

11. YMS ürünleri kapsamında tedarik, üretim, üretici ve ticareti için dönemsel performans, ekonomik etki ve faaliyet raporları kamu otoritesince hazırlanmalıdır. Geleceğe ait sektörel politika üretimi için temel bir yayın olma niteliği olmalıdır.

12. Sektörde haksız rekabeti ve kayıt dışılığı yok edici denetim ve ceza işlemleri, kanaat ve muğlak ifadeler yerine somut ve kanıtlara dayalı hale getirilmesi sağlanmalıdır.

13. YMS ürünleri toptan ticaretinin hal içi mi hal dışı mı olduğu konusu somut ve kanıtlara dayalı olarak tanımlanmalı ve hal içi ticaret daha avantajlı hale getirilmelidir.

14. Komisyoncuların üreticilerden teslim aldıkları ürünlerle ilgili işlemleri ve harcamaları, somut kanıtlara dayalı olarak sınıflandırılıp dikkate alınmalıdır.

15. İhraç ürünleri başta olmak üzere hal içinde ticareti olan tüm ürünler rüsuma dahil olmalıdır. Hal dışı toptan ticarete konu olan tüm ürünler ise daha yüksek oranlı rüsuma konu olmalıdır.

16. YMS ürünlerinin toptan ticareti ile ilgili tüm meslek gruplarından güven artırıcı ve sektördeki süresine göre kademelendirilmiş teminatlar alınmalıdır.